Şiir Çevirisinde Kararlar: Rudolf O. Wiemer Çevirileri

Posted by Zeynep Kara on Haziran 28, 2006 in Kitap

Rudolf Otto Wiemer tarafından ilk defa 1973 yılında “WORTWECHSEL” adıyla yayınlanan şiir kitabı Ali Osman Öztürk tarafından “SÖZ DEŸİŞMECE” olarak çevrilmiştir.[1]  Henüz kitabın kapağında Türkçe alfabede bulunmayan bir harf kullanarak (Ÿ)  okuyucunun zihninde farklılık uyandırmayı amaçlayan Öztürk şiir çeviri sürecine başarılı bir giriş yapmıştır.

Ancak eserin yirmi birinci sayfasının sonuç bölümünde yapıttan  “Söz Değişimi” olarak bahsedilmesi de çevirmenin özgün başlık olan “Wortwechsel”  sözcüğünü farklı zamanlarda farklı adlarla kullandığını göstermektedir. Bu durum okuyucunun zihnindeki çevirmen portresine olumsuz bir etki de bulunmuş olabilir. Öyle ki okuyucu bu farklılıkların şiir çevirilerinde de devam edip etmediği merakı içerisinde kalabilir. Bu merak okuyucuyu her dizede rahatsız eder ve aklında soru işaretlerinin hâkim olduğu bir çeviri kitabı kalabilir.

Söz Deÿişmece eserinin kapak tasarımını bir çeviri kitabı için son derece dikkat çekici bulduğumu söylemeliyim. Birbirine sıkı sıkı yaslanmış olan çakıl taşları ilk bakışta akla çevrilen şiirleri getirmektedir. Her ne kadar çevirmenin okuyucuya iletmek istediği mesajın yönü;”Benim çevirdiğim metinler de en az bu çakıl taşları kadar kaynak metne bağlı. Ancak bu çakıl taşların arasından sızan suya nasıl engel olunamazsa, çevirdiğim şiirde de duygularımın önüne geçemeyebilirim.”. şeklinde olsa da Öztürk kaynak metindeki vurgulara bağlı kalışıyla şiir çevirisindeki duygu yoğunluğunu bu sürece dâhil edememiştir. Elbette edebi bir metnin çevirisi diğer çeviri türlerinden hem şekil hem de içerik yönüyle ayrılmaktadır. Öztürk’ün şiir çevirisinde neden bu kadar sözcük sözcüğüne çeviri yaptığı da okuyucunun zihninde bir umutsuzluk yaratmış olabilir. Eseri okumaya başlarken iki dilde, iki farklı şairin duygularını hissedeceğini düşünen okur, son şiirle birlikte Rudolf Otto Wiemer’in duygularını hazinesine katarak yolculuğuna devam etmiştir.

Ayrıca şairin devrik cümle ile yazdığı şiirleri bire bir aynı şekilde, devrik cümle kullanarak okuyucuya sunan Öztürk farklı bir teknik seçmemekte ısrarcı olmuştur. Oysa kaynak dildeki cümleler düz yazı gibi düşünülüp şiir olarak da aktarılabilirdi. Elbette şairin okuyucuya ulaştırmak istediği duyguları olacaktır. Ancak burada önemli olan bu duyguların üstünün örtülmesi, değil, farklı biçimde benzer duyguların yansıtılmasıdır.

Eserde dikkat çeken bir başka nokta ise Öztürk tarafından çevrilen şiirlere ayrılan süre ile ilgilidir Öztürk’e ait çevrilen şiir sayısı yirmi yedidir. Ancak kitabın giriş sayfalarında Öztürk, hem okuyucuya bilgi vermek hem de şiirleri okuma / çözümleme açısından ağırlıklı olarak üç şiirin üzerinde durmuştur (Yazmak, Tarih Cümleleri, Yaşlı Öğretmen). Özellikle  “Yazmak” olarak çevrilen “Schreiben” şiirinin çözümlemesi yapılarak derin ayrıntıya girilmiştir. Hatta bu şiir bağlamında yüzeysel yapı, eylem boyutu ve söylem boyutuna da değinilmiştir. Sözü geçen şiir için ayrılan süre ve detaylar elbette ki göz ardı edilemez bir başarıdır, ancak bu durum okuyucunun zihnini kurcalayabilir. Akla gelebilecek sorular;

1. “Neden diğer şiirlerin de çözümlemesine gidilmemiştir?

2. Aynı süre diğer şiirlere de ayrılsaydı farklı bir çeviri mi okuyor olacaktık?” şeklinde düşünülebilir.

Erek metinde dikkate değer bir ayrıntı ise sayfa düzeni ile ilgilidir. Öztürk’ün özgün şiiri ve erek metni aynı sayfada okuyucuya sunması bütünlük açısından iyi bir örnektir.

Kaynak metinde göze çarpan özelliklerden biri olan, tarihsel zamanlama da üzerinde konuşulması gereken konulardan biridir. Çevrilen hemen hemen tüm şiirlerde tarih kavramı okuyucunun dikkatini çekecek yoğunlukta göze batmaktadır. Öztürk de bu özelliği olduğu gibi okuyucuya iletmiş, örneğin “Yazmak, Tarih Cümleleri” şiirlerinde bu vurgu açıkça yapılmıştır.

Ali Osman Öztürk’ün Wiemer şiirlerinde dikkate aldığı diğer bir husus da özgün metinde kullanılan dilin türüdür. Öztürk’e göre kaynak metinde kullanılan yapı gündelik dil kavramından uzak kalmakta ve farklı bir görünüme bürünmektedir.

Farklı olan bu görünümden dolayı da şiirde seçilen her bir sözcüğün derin anlamlar taşıdığı hissedilebilmektedir. Örneğin “Varianten” adlı şiirin “Çeşitlemeler” diye çevrilmesinde sözcük vurgusundan ziyade içeriğin etkisi ağır basmaktadır. Öztürk, başlık olarak seçtiği sözcüğü şiir çevirisinde birkaç kez kullanarak uyandırmak istediği etkiyi yakalamıştır. 

“Çeşitlemeler” şiir çevirisinde son iki dizede yer alan “vergasen, eine Variante von sichtbar machen” tümcesinde Alman toplumunun savaş yılları ve Hitler dönemine çağrışım yaptıran bir duygudan söz edilebilir. Aslında çeviri sürecinde bu cümleyi yorumlarsak; o dönem gazla boğularak öldürülen insanların düşüncelerinin hala yaşadığı şeklinde ifade edilmek istenmiş olabilir. Bu ifadeyi hem kaynak metinde hem de erek metinde okuyucu net olarak algılamaktadır.

Genel anlamda ele alındığında başarılı bir çeviri olarak değerlendirebileceğimiz yapıtın, tekrar gözden geçirilmesi ve şiirlerin tek tek çözümlemesine gidilmesi halinde farklı çevirilerin ortaya çıkabileceği kanısındayım. Öztürk’ün uzun yıllar şiire verdiği emeğin ve bu süreçlerden edindiği deneyimlerinin de etkisi hiç kuşkusuz ona (çevirmen olarak) yolunu gösteren bir harita olmuştur.

(Zeynep Kara, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Alman Dili Eğitimi Anabilim  Dalı’nda yüksek lisans yapmaktadır.)