Çokkültürlülük ve Çeviri: Osmanlı Devleti’nde Çeviri
Sâkine Eruz’un Çokkültürlülük ve Çeviri: Osmanlı Devleti’nde Çeviri Etkinliği ve Çevirmenler adlı çalışması Multilingual Yayınevi tarafından yayımlandı. Bu çalışma, Eruz’un uzun zamandır sürdürdüğü Osmanlı Devleti’nde çok-dillilik-kültürlülük ve çeviri-çevirmen arasındaki ilişkilerle ilgili araştırmasının bir ürünü. Eruz, kitaba yazdığı sunuda kitabın hazırlanma sürecini anlatıyor. Bu sunudan bir kısmı aktarıyoruz:
“Sunu
Çeviri, ancak çokkültürlülük devreye girdiğinde varolan bir olgudur. Bu kitapta çeviri kavramından anladığımız iki farklı dilin konuşulduğu kültürün arasında yapılan çeviridir. Farklı dillerin kullanıldığı coğrafyalarda, ilkin ekonomik ve siyasi kaygılarla yapılır çeviri ve karşımıza “sözlü çeviri” olarak çıkar. Daha sonra yazıya dökülür, aynı sözlü kültürü yazılı kültürün izlediği gibi. Yazınsal ve bilim alanında yapılan çevirilerde ise amaç daha farklı olabilir. Bir üst kültürün bilgisini devir almak, özümsemek, içselleştirmek ve yeniden üreterek kendi kültürünü üst kültüre yakın bir düzeye getirmek olabilir bu kez çevirinin amacı. Zaman zaman da ideolojik kaygıların aracıdır çeviri.
Çeviri etkinliğin tarihinini toplumsal bağlamı içinde anlatıyor bu kitap. Bir tür çeviri kültürü tarihi. Bu bağlam etnografik olabileceği gibi, tarihi, siyasi ve sosyal bir bağlamdır. Çevirmene neden gereksinim duyulmuştur, nerede gereksinim duyulmuştur? Çeviri ürünler nasıl bir değişime neden olmuştur? Çevirinin yapılmasındaki amaçlar nelerdir? Bu süreçte devreye giren çevirmen kimdir? gibi sorulara yanıtlar aranacaktır.
Kitapta ilgili yerlerde “tercüman”, “mütercim”, “çevirmen”, “dilmaç”, “dragoman”, “dil oğlanı” gibi kavramların tümü kullanılmıştır. Zaman içinde bu kavramlar değişime uğramasına karşın hâlen kullanımdadır ve bu tür kullanımlar Türkçenin çokkültürlülüğünü ve geçirdiği ve geçirmekte olduğu evrimleri dil düzeyinde de yansıtmaktadır.
Neden böyle bir kitap yazılmalıydı diye bir soruya belki de ilk yanıt, kültür uzmanı olmaya aday çeviribilim öğrencilerinde farkındalığı geliştirmek için olurdu; oysa bu sorunun yanıtı çok daha karmaşık. Çokkültürlü bir coğrafyada yaşama şansını elde eden ilgili okurların bu şansın ayrımına varmalarını sağlamak, çokkültürlüğün çevirinin ayrılmaz bir parçası olduğunu anlatabilmek, çokkültürlülük ve çevirinin bir ülke için tükenmez kültürel zenginliklerden biri olduğunu dillendirmek. Ve tenime değen, üzerine titrediğim bu konunun farkındalıkla paylaşılmasını ve çoğalmasını istemek. Ve de bu yazanların belki de çokkültürlülüğün bilimsel macerasına bir yolculuk olması…
..
Kitap beş ana bölümden oluşuyor. Bu bölümler konuya yönelik kuşatıcı bir bakış açısı sağlanması için gerektiğinde birbiriyle kesişecek ve öteki bölümlere gönderme yapacak şekilde kurgulandı.
..
Uzun ince ve tükenmesini istemediğim bol seyirli bir yoldayım ve yanımda bu yolculuğa çıkmamı ve yolculuğu sürdürmemi sağlayan çeviribilim alanı dışında, Çanakkale Savaşı’nda Robert Kolej son sınıftayken askere alınan ve o zamanın Harbiye Vekaleti olan bugünkü Rektörlük binasında çevirmen olarak da görev yapan büyükbabam; ben daha küçücük bir çocukken bana Hümayünnâme’den öyküler anlatan, benim hoşlandığımı görünce de tüm Hümayannâme’yi el yazısı ile Farsçadan çeviren, bu çevirileri 1963’te daktiloya geçirip küçük bir çocuktan bunları ileride Almancaya aktarmasını rica eden dedem; Almanca ve Yunanca bilen Selanikli büyükannem, Latin Alfabesini Arap Alfabesinden sonra öğrendiği için bütün noktasız ünlüleri noktalı yazan anneannem, Atatürk zamanında getirilen hocalardan Prof. Schwarz’ın asistanı olarak görev yapan halam; dört göbek öteden 1877 Kastamonu mebusu olan dedemin bıraktığı iki dilli ve iki alfabeli Osmanlı Meclis-i Mebusan kitabındaki çokkültürlü milletvekilleri; babamın 1944 İstanbul Tıp Fakültesi Mezunları kitabındaki Alman kökenli hocalar; dağılan Osmanlı Devleti’nin dört bir yanından tıp eğitimi almak için İstanbul’a gelmiş çokkültürlü tıp öğrencileri; bana eleştirel sorularıyla destek veren annem ve eşim, arkadaşlarım, öğrencilerim ve geçmişten bana seslenerek bana sürekli ışık tutan çevirmenler ve tabi her kitapta olduğu gibi sonsuz bir emek var…”
İÇİNDEKİLER
SUNU
1. ÇOKKÜLTÜRLÜLÜK
1.1. İstanbul’da Çokkültürlülük
1.2. İlk Osmanlı Meclisi’nde Çokkültürlülük (1877)
2. GEÇMİŞTE ÇOKKÜLTÜRLÜLÜK VE ÇEVİRİ ETKİNLİĞİ
2.1 Çevirinin Simgesi ve Çevirmenlerin Hamileri
2.2. Milattan önce 2000’den Milada Doğru Yapılan Bir Yolculukta Çeviri Etkinliği
2.3. Milattan Sonra Çeviri Etkinliği
2.3.1 Doğu’da Çeviri Etkinliği
2.3.2. Çeviri Etkinliğinin Batı’ya Yolculuğu
2.3.2.1. Rönesans Aydınlanma ve Çeviri Etkinliği
2.3.2.2. 18. ve 19. Yüzyıllarda Batı’da Çeviri Etkinliği
2.4 Geçmişten Günümüze Çeviri Yaklaşımı
3. OSMANLI COĞRAFYASINDA ÇOKKÜLTÜRLÜLÜK VE ÇEVİRİ ETKİNLİĞİ
3.1. Fatih Dönemi
3.2. Osmanlı Devleti’nde Çevirmenler
3.2.1. Fener-Rum Beyleri ve Öteki Çevirmenler
3.2.1.1. Yunus Bey ve Murad Bey
3.2.2. Diloğlanları Okulları – Çoğul Kimlikli Tercüman/Bilimadamlarınnın
Katkıları – Yabancı Tercümanlar
3.3. 18 Yüzyıl : Çeviri Yoluyla İyileştirme Hareketi
3.4. 19. Yüzyılda Çeviri Etkinlikleri
3.5. Osmanlı Devleti’nde Tercüme Heyetleri
3.6. Osmanlı Devleti’nde Basın ve Çokkültürlülüğü
4. ÇEVRİLEN METİN TÜRLERİ VE ÇEVİRİNİN İŞLEVİ
4.1. Dini Metinlerin Çevirisi ve Çeviri Yaklaşımları
5. ÇEVİRİNİN İŞLEVİ VE ÇEVİRMEN KİMLİĞİ
5.1. Çevirinin İşlevi
5.2. Cevirmen Kimliği
6. SONUÇ
7. KİTAP ÜZERİNE DÜŞÜNCELER, YÖNTEM VE KAYNAKLAR
8. EKLER
Ek 1- Osmanlı Devleti’nde Kullanılan Diller
Ek 2 – Divan-ı Hümayun kararı Alexandros
Ek 3 – Hammer Tarihinin Önsözü
Ek 4 – Akabi Hikayesi
Ek 5 – Usul-u Hendeseyi Sathiyye
Ek 6 – Doğu Dillerinden Batı Dillerine ve Batı Dilleri’nden Türkçeye Yapılan Çeviriler
6-1 Diloğlanları’nın Fransızcaya Yaptıkları Çeviriler
6-2 19. yüzyıl sonu, 20. yy. başında çevrilen eserlerin listesi
Ek 7 – Bir Osmanlı tercümanının Sicill-i Osmanî’ye yansıyan hayatı: Mütercim Rüşdi Mehmet Paşa, s. 1407
Ek 8 – Avusturyalı Bilim adamlarının çevirdiği 10 ciltlik Osmanlı Tarih Yazarları Dizisi’nin listesi
Ek 9 – Çok dilli resmi belgeler
9-1 Nikah kaydı
9-2 Askeriye belgesi
9. KAYNAKÇA
10. Ad ve kavram dizini
11. Yabancı Sözcüklerin Açıklanması
